Legendy o powstaniu miasta
Jak w większości przypadków związanych z miastami zakładanymi w okresie średniowiecza, tak i Radzymin ma problemy z dokładnym określeniem daty swojego powstania. Według źródeł zbliżonych raczej do legend i podań niż historycznych, Radzymin powstać miał około pierwszej połowy XIII wieku. Legendarnym założycielem miał być jeden z dworzan księcia Konrada Mazowieckiego, który około roku 1230 osiedlił się na terenie obecnego miasta. Okolica nie sprzyjała osadnictwu jako że był to teren bagienny, otoczony rozległymi i nieprzystępnymi puszczami typowymi dla Mazowsza. Książę Konrad w zamian za lojalność swojego sługi, nadał mu w posiadanie ów rozległy teren – przykazując jednocześnie, aby stał na straży bezpieczeństwa przyjeżdżających tu podróżnych, głównie kupców. Dworzanin ostrzegając przed niebezpieczeństwem puszczy wypowiadał słowa „radzę, omiń [tą puszczę]”, przekształcone następnie w „radzę, miń”. Istnieje też inna legenda, która nazwy miasta upatruje w średniowiecznym zwyczaju, wedle którego poselstwa jadące do Warszawy zatrzymywały się tu, aby odbywać swoje narady. Wersja historyczna, przyjęta w świecie nauki dowodzi natomiast, że miasto nazwano tak od słowiańskiego imienia Radzymir, prawdopodobnie jednego z tutejszych średniowiecznych przywódców plemiennych.
Historyczne początki miasta
Piękno legend ma jednak jedną czarną rysę – nie zawsze są one zgodne z prawdą. Dlatego historycy i badacze datują oficjalne powstanie Radzymina na rok 1440, kiedy Jan Hornuch (bądź Hornek), dziedzic z Radzymina otrzymał od księcia Bolesława IV Mazowieckiego akt lokacyjny miasta. Nie jest to jednak data związana z prawami miejskimi – te Radzymin dostał dopiero w roku 1475 (nadał je Bolesław V), kiedy określono go jako miasto na prawach chełmińskich (teutońskich). Jakkolwiek przed rokiem 1440 Radzymin był już poważnym ośrodkiem targowym (w pobliżu wiodły szlaki handlowe, kupieckie oraz gościniec do Warszawy), o tyle po roku 1475 nastąpił jego gwałtowny wzrost. Ludność wiejska, wedle prawa „rok miejskiego powietrza czyni wolnym” masowo osiedlała się w samym mieście lub w jego najbliższych okolicach. Uzyskując po roku pobytu w Radzyminie wolność osobistą, zakładali tu rodziny, sklepy, warsztaty, przyczyniając się do rozwoju miasta i wzrostu jego znaczenia na tle całego kraju. Sytuację potęgował fakt, że Radzymin leżał w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy.
Dziesięć lat po uzyskaniu praw miejskich Radzymin liczył 2 razy więcej ludności niż przed rokiem 1475. Kiedy zaś władcy Mazowsza zezwolili na postawienie w Radzyminie młyna, rozbudowę dróg i gościńców oraz wykopaniu stawów nad rzeką Czarną było jasne, że Radzymin w krótkim czasie stał się miastem o dużym znaczeniu dla gospodarki państwa Polskiego.
Radzymin w czasach demokracji szlacheckiej
Lata świetności miasta, które na przełomie XV i XVI wieku święciło swoje triumfy przerwał okres panowania na tym terenie różnych rodów szlacheckich. Miasto dosłownie przechodziło z rąk do rąk – zwykle zgodnie z prawem i ustaleniami dziedzicznymi, niekiedy jednak wydzierane było poprzednim właścicielom za pomocą siły. Od początku XVI wieku miasto zyskało kolejne przywileje, między innymi zgodę na wycinkę lasów oraz na korzystanie z pastwisk i pól należących do Korony. Jeszcze w pierwszych dekadach XVII wieku Radzymin będąc pod panowaniem rodu Leszczyńskich uzyskał prawo do organizacji jarmarków, jednak kolejne czasy pokazały, jak ze świetnego miasta można uczynić podrzędne miasteczko. Gospodarka Radzymina załamała się gwałtownie pod rządami Bielińskich, którzy widzieli w nim jedynie ogromne źródło dochodów. Stopniowe wyniszczanie miasta oraz jego wyludnienie skłoniły dziedzica do sprzedania miasta, które dostało się wspaniałym donatorom i odnowicielom – Czartoryskim. W drugiej połowie XVIII wieku z ich inicjatywy wybudowano przepiękny pałac z ogrodem, kościół z dzwonnicą w stylu klasycystycznym oraz zezwolono na odbywanie cośrodowych jarmarków. Zgodę na jarmarki wydał król Stanisław August Poniatowski, który był siostrzeńcem Księcia Michała. Księżna Eleonora Czartoryska przysłużyła się też ubogim mieszkańcom miasta, fundując dla nich specjalny przytułek oraz budując szkołę elementarną dla dzieci z ubogich rodzin. Czasy demokracji szlacheckiej i problem przechodzenia Radzymina z rąk do rąk rozwiązały zabory, podczas których Radzymin trafił najpierw pod panowanie austriackie a następnie rosyjskie. Mamy co prawda epizod z księciem Edwardem Lubomirskim, jaki otrzymał miasto w spadku po swojej matce, który oddał władzom Radzymina prawa do dysponowania pałacem oraz terenami należącymi do dworu, a także przekazał sporą sumę pieniędzy na odbudowę i rozwój miasta. Jest to jednak sytuacja jednostkowa, a miasto pod panowaniem zaborców nie odzyskało już swojej świetności.
Zabory i czasy dwóch wojen światowych
W czasach zaborców Radzymin pełnił rolę drugorzędnego miasta służącemu jako zaplecze gospodarcze dla Warszawy. Mimo to kwitło tu w dużym stopniu życie kulturalne: założono Instytut Nauczycieli Elementarnych, powstawały liczne kluby literackie i kabarety. Wraz z przyjściem Napoleona zaczęły odzywać się niepodległościowe pobudki mieszkańców Radzymina, którzy utworzyli bardzo silny, jak na skalę Mazowsza, ruch oporu przeciw zaborcom. Można tu wspomnieć od razu o mało znanej pierwszej bitwie pod Radzyminem, kiedy dwa szwadrony niezależnego wojska polskiego skutecznie pokonały defensywę armii austriackiej. Nie było to znaczące zwycięstwo w wojnie, ale zdecydowanie poprawiło morale w armii polskiej oraz zwróciło na nią baczniejszą uwagę Napoleona.
Druga bitwa pod Radzyminem rozegrała się w czasie wojny polsko – bolszewickiej, i miała miejsce dnia 15 sierpnia 1920. Była znaczącym epizodem tej wojny, zaliczana jest do też do dwudziestu najważniejszych bitew w historii Europy. Nic więc dziwnego, że kiedy mając taką przeszłość, mieszkańcy Radzymina mieli stawić opór hitlerowskiemu okupantowi, zrobili to w sposób doskonały. W mieście uformował się oddział regularnej armii, cywilny korpus ruchu oporu oraz oddział Batalionów Chłopskich, który odegrał znaczącą rolę w wyzwalaniu Warszawy przez wojska Armii Czerwonej.
Radzymin współcześnie
Współcześnie Radzymin jest siedzibą gminy, oddalony o około 25 kilometrów od stolicy pełni funkcję ważnego punktu transportowego i handlowego. W okresie powojennym miasto zostało odbudowane i rozbudowane o prawie 10 kilometrów kwadratowych powierzchni. W czasach PRLu liczba mieszkańców wzrosła z około 3 tysięcy na początku roku 1952 do 8800 w roku 2009. Liczne zabytki miasta, w tym cmentarz żydowski i wojskowy, dworek i kościół fundacji Czartoryskich oraz budynki szkół z lat 1700-1900 przekształcone na współczesne centra oświaty to główne atrakcje historyczne tego miasta.
Źródło: radzymin.org